لیموترش قطع کننده و شکننده مولکول های بزرگ غذایی است و هضم ماده غذایی را سبک و لطیف می کند و مصرف آن به عنوان چاشنی و مصلح در کنار غذاهای چرب و سنگین همچون انواع کباب ها و کله پاچه مفید است.
با شناخت خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها، مزاج افراد و مزاج معده آنها، می‌توان هر دو شرط بالا را رعایت نمود و به این ترتیب اخلاط خوبی در بدن تولید خواهند شد که در نتیجه، تمام اعضای بدن (عضله، کبد، قلب، استخوان و…) غذای مناسبی دریافت خواهند نمود و ماحصل آن درست کار کردن اعضا و کل بدن است که به آن سلامتی می گویند.
لیمو ترش به رقیق شدن و صافی خون کمک می کند و با دفع سموم، بدن را سبک کرده، پاک کننده مجاری درونی اعضای بدن نظیر کبد، معده و روده است.
بافت خوراکی لیموترش، مزاج سرد و خشک دارد و پوست و دانه آن دارای مزاج گرم و خشک است. اگر لیمو به طور کامل یعنی به همراه پوست و دانه در دستگاه آبگیری انداخته شود، آب آن سردی کمتری نسبت به آب خالص بافت لیمو دارد.
تمام‌غذاهای موافق مزاج شخص و غذاهایی که برای فرد مفید هستند (اصطلاحا به وی می سازد) و شخص با مصرف آنها در حالت سلامتی قرار دارد و غذاهایی که اصطلاحاً غذای اصلی انسان به حساب می‌آیند (غذای مطلق)، مانند گندم و فرآورده های آن مثل نان‌ها، برنج و محصولات آن، حبوبات (مثل نخود و لوبیا)، طعم‌های شیرین و میوه‌هایی مانند انجیر و انگور و مخصوصا گوشت‌های قرمز (مثل گوشت گوسفند و گوساله) . جگر، دل، قلوه، تخم‌مرغ، مواد غذایی چرب (مثل کره و خامه) و مغزها (مثل بادام و گردو) نیز مقدار زیادی خلط دم تولید می‌کنند.
در ادامه نگاهی به اخلاط چهارگانه، وظایف آنها در بدن، غلبه ی اخلاط صفرا و دم و راه های جلوگیری از مشکلات ناشی از غلبه ی آنها در بدن می اندازیم.
انواع اخلاط و اهمیت آنها در طب سنتی
این افراد باید از مصرف تمام خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی که خلط صفرای زیاد تولید کرده و یا مزاج گرم و خشک دارند، پرهیز کنند (که در تدابیر فصل تابستان به آنها اشاره شده است).
اخلاط، مواد سیال و مایعی هستند که به دنبال عملیات هضم غذا در سیستم گوارش و کبد تولید می‌شوند. به عبارت دیگر به دنبال وارد کردن خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها به دهان و جویدن غذا، عملیات هضم در معده و روده‌ها انجام شده و مواد حاصله پس از جذب، به سمت کبد می‌روند و در کبد تغییرات دیگری (که در طب سنتی هضم دوم نامیده می شود) روی این مواد صورت می‌گیرد و ماحصل آن، اخلاط چهارگانه خواهد بود که عبارتند از :
در فصل تابستان افراد با مزاج گرم و خشک، بیشتر در معرض آسیب می‌باشند، زیرا به دلیل گرم و خشک بودن مزاج این افراد و همچنین فصل تابستان، احتمال خطر در این افراد بیشتر است. بنابراین در این فصل باید از تمام خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی که حرارت بدن را بالا می‌برند و باعث خشکی می‌شوند، تا حد امکان پرهیز کرد.
تمایل یافتن چهره شخص یا سفیدی چشم‌ها به سمت رنگ زرد، نشستن باره زردرنگ بر روی زبان، تلخی دهان مخصوصاً صبح (و افزایش تلخی دهان با خوردن یکی از غذاهای ذکر شده)، خشکی مخاط‌ها (دهان، بینی و چشم) خشکی و زبری زبان، تشنگی زیاد (برای جبران حرارت و خشکی زیاد)، کم اشتهایی، حالت تهوع، بی‌خوابی و سبک شدن خواب، دلشوره و اضطراب، بعضی از انواع گزگز و سوزن سوزن شدن دست و پا، خشکی پوست، چروکیدگی پوست به دلیل خشکی بدن، گودرفتگی زیر چشم، رنگ و بوی تند ترشحات (عرق، ادرار و…) و لاغری تدریجی؛ هر یک می توانند بر افزایش صفرا دلالت کنند.
اگر شخصی از مصرف لیموترش دچار عارضه شود می تواند آن را به صورت شربت آبلیمو استفاده کند. این شربت از سردی معده کاسته و برای سردمزاجان بی ضرر خواهد بود اما گرم مزاجان بهتر است خود لیمو را استفاده کرده و کمتر شربت مصرف کنند.
چند نکته مهم
- باید توجه داشت که افراد با مزاج سرد، در مصرف این مواد غذایی مفید ذکر شده، حتی در فصل تابستان، زیاده‌روی نکنند.
- در این فصل باید گرسنگی و تشنگی را سریع برطرف کرد، زیرا به دلیل حرارت فصل و مزاج، ممکن است معده در صورت خالی ماندن آسیب ببیند.
- همچنین در فصل تابستان باید استراحت بیشتری داشت تا مزاج خنک شود.
- استحمام و دوش آب خنک، شنا کردن در آب با رعایت‌های مربوطه، پوشیدن لباس‌های خنک نخی و ورزش‌های سالنی که زیر آفتاب نباشند در فصل تابستان مفید است، ولی در انجام ورزش های گرم و خشک مانند فوتبال، دویدن و. . . مخصوصا در طی روز و زیر آفتاب یا فضای باز نباید در این فصل زیاده‌روی شود.
- وعده ناهار باید در این فصل کم و سبک باشد، چراکه وسط روز هوا بسیار گرم و قوه هاضمه ضعیف است و در نتیجه غذای وسط روز نباید سنگین باشد.
- به طور کلی در این فصل باید از غذاهای با هضم راحت مانند ماهی‌های کوچک، جوجه مرغ، مرغ و. . . استفاده شود.
- مصرف آب داغ و توقف در زیر نور خورشید نیز در فصل تابستان مضر است.
اهمیت حفظ تعادل اخلاط در بدن در فصول مختلف
احساس خمودگی و سنگینی به ویژه در سر و اندام‌ها، خمیازه کشیدن زیاد، کش و قوس دادن به بدن، خواب‌آلودگی و کسالت، حافظه ضعیف، خستگی‌های بی‌علت (با وجود خوردن غذاهای خوب)، احساس طعم شیرینی در دهان به ویژه در صبح‌ها، متمایل شدن رنگ و رو به سمت سرخی، جوش و دمل چرکی، خونریزی از جوش‌ها (نشانه غلبه خون در بدن است)، خون دماغ شدن با کوچک‌ترین تحریک، خونریزی از لثه، عادت ماهانه زیاد در خانم‌ها، خارش پوست و داغ و گرم و رطوبتی شدن پوست.
پرهیزها و موارد مفید برای افرادی که علائم افزایش خلط دم پیدا کرده‌اند
بهتر است نوع غذاهایی که در تابستان مصرف می‌شوند، پختنی و آبپز باشد و غذاها کباب و یا سرخ نشوند. مصرف غذاهایی مانند آش، سوپ، خورش سبزیجاتی که سبزی آن ها سرخ نشده باشد، حبوبات آن کم بوده، مقدار زیادی گوشت نداشته باشند ، کمی ترش باشند مثلا با غوره، آبغوره، آبلیمو، لیمو، نارنج تهیه شده باشند در این فصل توصیه می شود.
توجه داشته باشید که در فصول گرم خصوصا تابستان معمولا افراد، مخصوصا گرم مزاجان، دچار افزایش حرارت و علائم آن و نیز غلبه ی خلط دَم و صفرا می شوند.
خوردن روزانه لیموترش در فصول گرم سال برای گرم مزاجان بسیار ضروری است. این میوه از حرارت و رطوبت بدن و التهابات درونی کبد می‌کاهد، خون را رقیق میکند و برای هضم غذاهای چرب، شیرین و سنگین مفید است.
استفاده از غذاهای ترش، شربت سکنجبین (سرکه و شکر یا عسل که در آب ریخته شده و حرارت دیده)، آبغوره، تمرهندی ترش و ملس، سبزیجاتی مثل کاهو، خیار، کدو، گشنیز، اسفناج، میوههای ترش آبدار مثل مرکبات، گوجه سبز، آلبالو، شاه‌توت، تمشک، سیب ترش، نارنگی، نارنج، هندوانه و از گوشت‌ها، گوشت‌های سفید و غذاهای حاوی ماش و جو برای این افراد مفید است.
خلط دم یا خون
خلط خون ( دم) توسط خیلی از اعضای بدن به ویژه عضلات، کبد، قلب و… به عنوان غذا مورد استفاده قرار می‌گیرد و در واقع خلط اصلی و مهم‌ترین خلط در بین اخلاط چهارگانه است چون موجب بازسازی و رشد بدن و بقای اعضا است.
خلط صفرا نیز توسط بعضی از اعضای بدن بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و یکی از خاصیت‌های خلط صفرا، این است که به واسطه وجود آن، مواد غذایی و خون وارد مویرگ‌ها و مجاری خیلی ریز می‌شوند و به اعضای دوردست بدن نیز غذارسانی می‌شود. بیشترین و مهم‌ترین خلط بدن، خلط دم (خون) و بعد از آن بلغم است و از نظر حجم و میزان اخلاط، صفرا و سودا کمتر از بقیه هستند.
بخش‌های نرم و لطیف و انعطاف پذیر بدن مانند بافت چربی، مایع مفصلی و سیستم عصبی مرکزی (مغز و نخاع)، بیشتر از خلط بلغم استفاده می‌کنند، بنابراین با غیر طبیعی شدن خلط بلغم، انعطاف‌پذیری بدن، شادابی پوست و بافت زیرپوستی و کیفیت فرآیندهای عصبی مرکزی تحت تأثیر قرار می‌گیرند، مثلاً شخص دچار بی‌خوابی یا پرخوابی شدید، افت حافظه، ورم مفاصل، آبریزش و… می‌شود.
پس می توان اینطور نتیجه گیری کرد که غذایی برای بدن مفید است و باید جزء غذاهای عمده و اصلی باشد که تناسب اخلاط را به این صورت برای بدن ایجاد کند: اول دم بعد بلغم و مقدار کمی هم سودا و صفرا.
مصرف مرکبات و میوه‌جات میخوش یا ملس (بین ترش و شیرین) مانند زرشک و آب زرشک، شاه‌توت، تمشک، سیب ترش، آلبالو، گوجه سبز، انار، شوید، هلو، زردآلو، هندوانه و گریپ‌فروت بسیار مفید است.
گوشت‌های قرمز مخصوصاً به دلیل داشتن گرما و حرارت زیاد باید کمتر مصرف شوند. به ویژه گوشت پرندگانی مانند کبک و بلدرچین که گرمای بسیار بیشتری نسبت به گوشت گوسفند دارند. همچنین گوشت شتر هم به دلیل گرما و خشکی زیاد نباید به طور معمول مصرف شود. از مصرف غذاهایی مانند فسنجان، گردو و کنجد نیز به دلیل گرم بودن مزاجشان باید در این فصل پرهیز شود.
مواد غذایی مفید در این فصل کدامند؟
اینکه گفته می‌شود صفرا، سودا و… در بدن فردی زیاد شده است، از همین‌جا ریشه می‌گیرد. این اخلاط به منزله غذای اعضا و سلول‌های بدن هستند، چون مواد خوراکی و آشامیدنی باید تغییر پیدا کنند تا آماده استفاده برای اعضا و سلول‌های بدن شوند. بنابراین دو عامل بسیار مهم در داشتن اخلاط طبیعی و سالم موثر است :
- دریافت خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های مناسب مزاج (غذا و نوشیدنی خوب)
- اجرای درست تدابیر خوردن و آشامیدن (خوب خوردن و خوب آشامیدن) برای صورت گرفتن بهتر عملیات هضم و جذب
مقدار آن در بدن نسبت به سایر اخلاط زیاد نیست و خلطی است تیز و برنده به این معنی که باعث شکسته شدن پیوندهای بین مولکولی مواد غذایی و چربی ها شده، به عمل هضم کمک می کند. همچنین لطیف کننده و رقیق کننده است و باعث می شود خون و مواد غذایی بتوانند به عروق ریز در دورترین قسمت های بدن نیز نفوذ کنند.
غذاهایی که خلط صفرا تولید می‌کنند
تمام غذاهای تند، چرب، خیلی شور و یا خیلی شیرین، ادویه‌جات و مواد تند، غذاهای سرخ‌کردنی و همچنین غذاهای لطیف (غذاهایی که بلافاصله بعد از بلع و تا مدت کوتاهی پس از آن مثلا طی نیم تا یکساعت هضم می‌شوند) خلط صفرای نسبتا زیادی تولید می‌کنند و با زیاده‌روی در مصرف این غذاها، علائم افزایش خلط صفرا در شخص ظاهر می‌شود.
البته باید توجه داشت که ممکن است تمام علائم در شخص بروز نکند و فقط برخی علائم در فرد دیده شود.
موارد پرهیز برای افرادی که علائم افزایش خلط صفرا پیدا کرده‌اند
در مورد شیرینی‌جات نیز به همین ترتیب است، چون پایه مزاج این مواد هم گرم است، بنابراین نباید در مصرف شیرینی‌ها، شکلات‌ها و حتی شیرینی‌جات طبیعی مانند عسل، کشمش، مویز و میوههای شیرین مانند انجیر، نارگیل، موز، خربزه، آناناس و. . . در فصل تابستان زیاده‌روی شود.
مخصوصاً مواد غذایی تند از قبیل فلفل و زنجبیل، دارچین، زعفران، سس‌های تند، خردل، سبزیجات تند مانند سیر، پیاز، ترخون، نعنا، تره، شاهی، شوید و نیز شورها و شیرین ها؛ در نتیجه بهتر است از غذاهای گیاهی خام یا پخته بخارپز ساده بدون ادویه‌جات و طعم دهنده های قوی استفاده شود.
هر کدام از اعضاء از بعضی از اخلاط چهارگانه بیشتر به عنوان غذای خود استفاده می‌کنند. برای مثال، اعضای محکم بدن مانند استخوان‌ها، تاندون‌ها، ناخن‌ها و موها بیشتر از خلط سودا تغذیه می‌کنند، بنابراین با تغییر کیفیت و کمیت خلط سودا، شخص دچار مشکلاتی در این اعضا می‌شود: مثلا به نرمی استخوان، شکستن ناخن، بدحالت و وز شدن و شکسته شدن موها، عدم استحکام کافی بدن، در رفتن مفاصل و… مبتلا می‌شود.
مصرف لیمو ترش در این فصل بسیاری از مشکلات گرم مزاجان و افرادی با رطوبت بدنی زیاد را رفع می کند. گرفتگی صدا و حلق، تورم، قرمزی، خارش ته حلق یا حنجره، جوش، تنگی نفس ناشی از گرمی و حرارت کبد با مصرف این میوه بهبود پیدا می کند.
زیاده‌روی در مصرف این غذاها باعث افزایش غیر طبیعی خلط دم در بدن می‌شود. امروزه به دلیل مصرف مقدار زیادی غذا و کاهش فعالیت بدنی (عدم تناسب بین ورود مواد غذایی با مصرف آن ها توسط بدن)، خلط دم در بدن افزایش می‌یابد و شخص دچار امتلاء (پر شدن بدن) می‌شود.
علائم افزایش خلط دم
مخصوصاً در فصل تابستان که گرم و خشک است از آنجا که خلط صفرا هم گرم و خشک است، با خوردن غذاهای با مزاج گرم و خشک (که ذکر گردید)، خلط صفرا افزایش پیدا میکند و باعث بیماری می‌گردد.
علائم افزایش خلط صفرا
مصرف گوشت‌های سفید نسبت به گوشت‌های قرمز در این فصل مناسب‌تر است. گوشت‌های سفید (مانند مرغ و ماهی) گرمای کمتری دارند، مخصوصاً ماهی که با داشتن مزاج سرد و تر، برای این فصل بسیار مناسب است به شرطی که خیلی سرخ نشده و ادویه جات تند نیز خیلی به آن اضافه نشود.
در هوای گرم تابستان، لیموترش بخورید
صفرا، دم (خون)، بلغم و سودا
مهم‌ترین و بیشترین خلط بدن است که در اثر خوردن غذاهای اصلی انسان در بدن ایجاد می‌شود. خلط دم باعث رشد و نمو اعضا می‌شود و به ویژه بدن کودکان و نوجوانان که در حال رشد هستند، به میزان بیشتری به این خلط نیاز دارند و لذا این افراد باید از غذاهای مولد خلط دم بیشتر مصرف کنند.
نکته: گاهی گفته می شود مثلا فلانی، بلغمی مزاج است. در واقع بهتر است گفته شود آن فرد مزاج سرد و تر دارد. منظور از بلغمی مزاج این است که مزاج آن شخص، شبیه مزاج خلط بلغم است و چون خلط بلغم، سرد و تر است این شخص هم مزاج سرد و تر دارد و به همین دلیل به او اصطلاحا بلغمی مزاج گفته می‌شود.
خلط صفرا
سوپ جو و آش جو( به دلیل خنک بودن) بسیار مفید بوده و از بهترین غذاها برای رفع عطش و حرارت بدن در این فصل می‌باشند.
مصرف سالادها (کاهو، خیار، آبلیمو و. . .)در این فصل بسیار توصیه می‌شود، زیرا معمولا مزاج‌های سرد و تر دارند. خوردن ترشی‌جات در این فصل مفید است، به شرط اینکه ترشی خیلی تند نشده باشد که در این صورت، حرارت آنها بالا می‌رود. مصرف کافی آب، لبنیات مانند دوغ و ماست نیز در فصل تابستان مفید است.
این مواد عبارتند از ادویه‌جات تند مانند فلفل و زنجبیل، سبزیجات تند مانند سیر، پیاز، ترخون و شاهی، نمک زیاد، مواد بو داده شده و تفت داده شده، مغزها مانند گردو، فندق و بادام‌زمینی، غذاهای سرخ کرده، شیرینی‌جات زیاد حتی عسل، گوشت قرمز مخصوصاً گوشت‌های لطیف مانند گوشت بره، جوجه، بلدرچین، کبک و یا شتر که زود هضم می‌شوند. زیاده‌روی در مصرف این مواد باعث افزایش خلط صفرا و بروز علائم مربوطه می‌شود.
موارد مفید برای افرادی که علائم افزایش خلط صفرا پیدا کرده‌اند
لازم به ذکر است که بقای بدن، به خلط دم است و در واقع این خلط، بدن را گرم و تر نگه می‌دارد و از علائم زنده بودن نیز این است که بدن گرم و تر باشد (وقتی شخصی می میرد، به تدریج بدنش سرد و خشک می شود).
غذاهایی که خلط دم تولید می‌کنند
این افراد باید در مصرف نمک و غذاهای شور و تنقلات مانند چیپس شور، آجیل شور و. . . در فصل تابستان احتیاط نمایند. مثلاً در صورت مصرف بادام یا فندق، از انواع خام آن و به مقدار کم استفاده کنند. اکثر مغزها مزاج گرم و خشک دارند و همه افراد به ویژه کسانی که مزاج گرم و خشک دارند، نباید در مصرف آن زیاده‌روی کنند.
در طب سنتی از این غذاها برای رژیم‌های لاغری استفاده می‌شود که فقط شخص را سیر می‌کنند، و خلط دم قابل توجهی نیز تولید نمی‌کنند. استفاده از مواد با طعم‌های ترش ماننده غوره، آبغوره، آبلیمو و خورش‌های سبزی مانند خورش کدو، بامیه، قورمه‌سبزی، آلو‌اسفناج (سرخ نشده) که کمی ترش شده باشند (با غوره، لیمو، زرشک، آب آلبالو، آلوبخارا، تمرهندی و…) و سالاد و لبنیات (در حد متعادل)، آب میوههای ترش مانند آب آلبالو، آب زرشک و ترشی‌جات خانگی که خیلی تند نباشند نیز برای این افراد مفید است.
برای حفظ سلامتی خود در فصل تابستان باید بدانیم از چه مواد غذایی پرهیز کنیم. توجه داشته باشید که در طب سنتی پرهیز بر درمان مقدم است و آغاز کار حفظ سلامتی و درمان بیماری‌ها پرهیز است، به این صورت که از مصرف مواد غذایی مضر پرهیز شود.
استفاده از انواع آش‌ها و سوپ‌های ساده دارای کمی برنج و لپه و مقدار بیشتری سبزی تازه که می‌توانند حاوی یکی از ملین‌هایی مانند آلو، تمرهندی، آب زرشک یا عصاره سماق (که نیم ساعت آخر پخت باید اضافه شوند) باشند، در این افراد مفید است و مصرف آن به کاهش خلط دم اضافی در بدن کمک میکند. به این غذاها اصطلاحاً مُزَوَّرِه (از ریشه تزویر و به معنی گول زدن) گفته می‌شود، یعنی فرد غذا می‌خورد اما چیزی به اعضا و بدن او اضافه نمی‌شود.
باید توجه داشت که طبق گفته حکما، برای هر جسم و پدیده‌ای در هستی می‌توان مزاج در نظر گرفت؛ از جمله برای اخلاط ؛ بنابراین اخلاط هم دارای مزاج می‌باشند یعنی می توان خصوصیات آن ها را از نظر حرارت و رطوبت مشخص و بررسی نمود.
- مزاج خلط صفرا، گرم و خشک است (یعنی اگر در بدن زیاد شود، گرمی و خشکی را در بدن افزایش می‌دهد).
- مزاج خلط خون، گرم و تر است.
- مزاج خلط بلغم، سرد و تر است.
- مزاج خلط سودا، سرد و خشک است.
به گزارش برنا؛ سبک زندگی افراد در فصول مختلف متفاوت است و غذاهایی که فرد در فصول مختلف مصرف میکند باید متفاوت باشند درغیراینصورت شخص بیمار خواهد شد. حتی میزان خواب وفعالیت‌های بدنی و… نیز باید در فصول گرم و سرد تفاوت داشته باشد.
در فصل تابستان از چه مواد غذایی باید پرهیز کرد؟
توصیه می‌شود در فصل تابستان از خنکی‌جات (مانند آب‌دوغ خیار، ماست، خیار و کمی نان، سبزیجات خنک مانند خیار، کاهو، کدو خورشتی (سبز) گشنیز، اسفناج، ماست و اسفناج) استفاده شود.
همچنین لیموترش به رفع یبوست در افراد خشک مزاج کمک می کند اما مصرف زیاد آن و اصولا هر خوردنی دیگری که طعم ترش دارد به سردمزاجان و افرادی که اعصاب ضعیفی دارند توصیه نمی شود.
در واقع ما به تمام اخلاط نیاز داریم و لذا به تنوع در مصرف خوردنی ها و نوشیدنی ها نیز نیاز داریم اما باید با رعایت تدابیر مربوطه زمینه را برای شکل گیری اخلاط طبیعی (از نظر کمیت و کیفیت) فراهم نماییم.
اخلاط هم مزاج دارند
از دیدگاه طب ستنی ایرانی شایع ترین علت هایی که در بدن باعث بروز مشکل و بیماری می شوند شامل تغییر غیرطبیعی یک یا چند کیفیت (گرمی، سردی و … که به آن اصطلاحا سومزاج می گویند) و یا تغییر میزان یک یا چند خلط از اخلاط چهارگانه در بدن است. در هر فصلی با توجه به شرایط اقلیمی کشور، رژیم غذایی افراد، نوع مزاج فرد و … برخی از کیفیت ها فزونی یا کاستی یافته و نیز برخی اخلاط بیشتر در بدن تولید می شوند و ممکن است باعث بروز مشکلاتی برای فرد شوند.